Sembol pekiştireçler, herhangi bir değeri olmayan, ancak başka pekiştireçlerle değiştirilerek kullanılan araçlardır. Diğer pekiştireçlerin istenilen etkiyi göstermediği durumlarda sistemli ve tutarlı bir biçimde uygulanan sembol pekiştireçler çocuğun motivasyonunu artırmakta, istendik davranışların sürekliliği ve kalıcılığı sağlanmaktadır. Sayı, yıldız, kupon, jeton vb. semboller kullanılır. Olumlu her davranış veya beceriye sembolik bir bedel verilir. Örneğin, çocuk zamanında ödevini bitirdiği zaman bir yıldız kazanır. Biriken yıldızlar, önceden değeri belirlenmiş yiyecek, içecek ve nesne pekiştireçlerle değiştirilir.

Otistik özellik gösteren çocuklar ile ağır ve orta düzey zihin engelli çocuklara sembol pekiştirmeyi uygulayabilmek oldukça güçtür.  Bu çocuklar için, bilinen klasik sembol pekiştirmeyi kullanabilmek mümkün değildir, ancak sembol pekiştirmeyi onların anlayabileceği, kavrayabileceği bir biçimde uygulayabilmek mümkündür. Özellikle bunu görsel bir biçimde sunmak, sembol pekiştirmenin kullanımına işlerlik kazandıracaktır. Otistik bireyler ile orta ve ağır düzeylerde yer alan zihinsel engelli bireyler, görsel uyaranlara dayalı eğitimi daha çabuk kavrayabilmektedirler.

Sembol pekiştirmeyi kullanabilmek için öncellikle çocuğun normal pekiştirme sürecine alışık olması gerekir, yani eğitim sürecinde doğru tepkiden sonra pekiştireç bekleyebilmelidir. Eğer çocuk pekiştirmeye dayalı bir eğitim sürecinden geçmemişse, sürekli pekiştirme tarifesiyle başlanır. Yani çocuğun her doğru tepkisi pekiştirilir. Bu pekiştirme birinci tür pekiştireçlerle yapılabileceği gibi, ikincil tür pekiştireçlerden nesnel pekiştireçle de yapılabilir.

Resimdeki gibi ortalama 13X18 cm ebatlarında, plastik veya sert kâğıt kullanılarak 5 adet şerit ve 5 adet pul hazırlanır. Şeritlerin her birinin üst kısmına uygun aralıklarla 3 adet yuvarlak cırt bant (yumuşak taraf) yapıştırılr. Alt kısma ise sırayla birden beşe kadar, yuvarlak kesilmiş cırt bandın yumuşak tarafı yapıştırılır. 5 adet pula ise cırt bandın sert tarafı yapıştırılır. Çocuk için pekiştireç niteliği taşıyan yiyecek ve nesnelerin (5x5 cm ebadında) resimli kartları oluşturulur. Kartların arkasına da cırt bandın sert tarafı yapıştırılır. “için” ve “çalışıyorum” yazılı 2 kart daha hazırlanır ve onların arkasına da cırt bandın sert tarafı yapıştırılır. Pekiştireç olarak kullanılacak olan nesnenin kartı şeridin başına yerleştirildikten sonra “için” ve “çalışıyorum” yazılı kartlar da sırayla şeride yerleştirilir. Böylece çocuk her davranıştan önce, cümle şeridindeki her kartta sırayla dokunup okur: “……….için çalışıyorum” (Bunun için çocuğun okuma-yazma bilmesi veya konuşması gerekmez, gerçek nesneyi resmiyle eşleyebilmesi yeterli bir önkoşuldur.

Çocuğun sembol pekiştireç kullanmaya alışması için öncelikle yapabildiği bir beceriden başlamak gerekir. İlk olarak tek bandın olduğu şerit ve bir adet pul çalışma ortamına bırakılarak öğretime başlanır. Her davranıştan önce “……….için çalışıyorum” cümlesi okutulur veya sadece parmaklarıyla göstermesi sağlanır. Gerekli görülen ipucu kullanılır. Sonra çalışmaya geçilir. Örnek olarak ipe boncuk dizme etkiliğini verebiliriz. Çocuk, ipe dizdiği her boncuk için pekiştireç beklerken, pekiştireç verilmez, pul verilir ve pulu ihtiyaç duyulan ipucuyla şeritteki yerine takması sağlanır. Çocuk pulu şeritte taktıktan sonra aferin denilerek pekiştireç verilir.

Çocuk sisteme alıştıktan sonra iki pullu şeride geçilir. Çocuk, “……….için çalışıyorum” cümlesini okuduktan sonra beceriyi veya davranışı yapar. Olumlu tepkiden sonra ilk pulu şeritteki yerine takar. Pekiştireç verilemez. İkinci davranış veya beceri yaptırılır. Çocuk, olumlu tepki verirse ikinci pul verilerek yerine takması sağlanır. Böylece iki olumlu tepkiden sonra iki pulu yerine koyarak pekiştireçi elde etmiş olur.

Giderek pul sayısı artırılır ve beşe çıkartılır. 5 puldan fazlası önerilmez; ancak çocuğun algılama düzeyi yüksek ise, ilerleyen aşamalarda her olumlu tepki için bir pul yerine 2–3 veya 4 olumlu tepkiden sonra pul kazanması sağlanır. Yani aralıklı pekiştirme tarifesi uygulanabilir.

Ayrıca pekiştireçlerin bedelini belirten tablolar oluşturulabilir. Örneğin, dondurma resminin karşısına 4 pul veya sakızın altına 2 pul yapıştırılarak fotoğrafı çekilip panoya asılabilir. Benzer biçimde diğer pekiştireçlerin de değerini belirten resimler hazırlanıp panoya asılabilir. Pekiştireçlere değer verilirken, pahalı ve büyük olanlar için daha çok pul, küçük ve ucuz olanlar için az pul belirlenmelidir. Çocuk, olumlu davranışlardan sonra kazanıp biriktirdiği pullarını dilediği pekiştireçle takas edebilir. İlerleyen zamanlarda hangi davranışlardan sonra pul kazanacağı veya hangi beceriye kaç pul verilebileceğini belirten panolar da hazırlanabilir. Yani iki pano hazırlanır; biri davranışların/becerilerin değerini belirten pano, diğeri ise pekiştireçlerin değerini belirten pano. Böylece çocuk, yaptığı işin karşılığında ne kazanacağını ve kazandıklarını nasıl harcayacağını bilmiş olacak. Bir yönüyle klasik dönüştürülebilir sembol pekiştirmeye geçiş yapılmış olunur.

Alıcı dil becerileri gelişmiş olan çocuklar için şöyle bir yol takip edilebilir: “istiyorum” yazısının yazılı olduğu bir kart hazırlanır. Çocuğun sevdiği nesne ve yiyeceklerin resimli kartları ile “istiyorum” yazısının olduğu kart çocuğun önüne bırakılır. Ne istiyorsun? Diye soru sorulur. Çocuk sevdiği yiyecek veya nesnenin kartını aldığında veya gösterdiğinde, gerekli görülen ipucuyla kartı şeridin başına takması sağlanır. Sonra istiyorum kartı alıp cümlensin başına takması sağlanır. “……….istiyorum”  cümlesi okutulur veya sadece parmaklarıyla göstermesi sağlanır. Gerekli görülen ipucu kullanılır. Sonra istiyorum kartı şeritten çıkarılarak yerine için çalışıyorum kartları takılır ve okutulur veya parmağıyla göstertilir. Sonra yukarıdaki çalışma süreci takip edilir.

(Bu Yazı Çetin ÖZBEY'in baskı sürecinde olan "Otizmli Çocukları Birlikte Eğitelim" adlı kitabından alınmıştır.)